Cmentarz: Stary

Cmentarz wpisany do rejestru Państwowych Zabytków w Krakowie, decyzją z dnia 18 czerwca 1977 r. Cmentarz na Zabłociu, na takim przedmieściu założono go z końcem XVIII w., należy do najstarszych cmentarzy w Polsce. Powstał po rozbiorach Polski i edykcie cesarza austriackiego Józefa II z 1784 roku, który nakazywał zniesienie cmentarzy przy kościołach wewnątrz miast i zakładanie nowych poza osiadłościami. Edykt cesarza reformatora przymuszał do grzebania zmarłych bez trumien, w płóciennych worach, przesypywanych wapnem, zakazywał stawiania pomników… na szczęście szybko o tym zapomniano. Najwcześniejszy, odnotowany w kronice bernardyńskiej, pochówek “na powszechnym cmentarzu na Burku” to złożenie do mogiły dnia 23 XI 1788 roku śp. Ojca Mansweta Hartika – bernardyna. Oznacza to, że dzisiejszy Cmentarz Stary w Tarnowie istniał już w roku 1788, a zaczęto go zakładać, zapewne w momencie powstania tarnowskiego cyrkułu w 1787 roku, kiedy rozpoczęły się nowe porządki w Tarnowie. Z wolna zapełniał się nagrobkami i kaplicami, początkowo jeszcze barokowymi. Barok był bardzo długo żywy na prowincji w środkowej Europie. Barokowy jest nagrobek zmarłej w 1795 roku słynnej Księżnej Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej, pierwszy na cmentarzu w ogóle; barokowy jest wielki nagrobek biskupa tarnowskiego Floriana Amanda Janowskiego, zmarłego w 1801 roku, wcześniej opata tynieckiego, wykonany w 1797 roku w jakimś prowincjonalnym czeskim lub śląskim warsztacie, z tradycjami wielkiej rzeźby barokowej tamtych terenów. Barokowy jest też faliście zwieńczony mur cmentarza, zbudowany tuż po 1800 roku, zaprojektowany przez Franza von Grottgera, tarnowskiego budowniczego obwodowego, dziadka Artura Grottgera; barokowo klasycystyczna jest też kaplica Radzikowskich, postawiona ok. 1811 roku dla zmarłej w 1805 roku przy porodzie, młodej, 24 letniej żony komisarza dóbr Sanguszków Ignacego Radzikowskiego. Późnobarokowy jest nagrobek Józefa von Kriechubera z ok. 1829 roku (kwatera XX) w formie stylizowanej kamiennej trumny i jeszcze późniejszy nagrobek Wilchelma Rawy Gawrońskiego z 1847 roku (kwatera I).

Cmentarz zabłocki przeznaczony był dla rozległej parafii, dla ponad 5 000 dusz (ok. 900 rodzin) katolickich, jakie w 1785 roku mieszkały w Tarnowie oraz 11 podtarnowskich przedmieściach i wioskach. Grzebano na nim również aut alia, innowierców chrześcijańskich (zgodnie z ustawą cesarską). Dopiero w 1836 roku za cmentarzem katolickim otworzono odrębny cmentarz ewangelicki. Na jego obszarze zachowały się jeszcze do dziś groby protestantów z niemieckimi napisami.

W 1870 roku cmentarz przejęty został przez zarząd miejski. W 1871 roku zakupiono dalsze obszary na południe i zachód między potokiem Wątok i linią kolejową. W 1872 roku przyłączono do cmentarza byłą część ewangelicką i cmentarz uzyskał dzisiejszy obszar.

Po 1800 roku zapełniły go groby w stylu klasycystycznym, dominującym do końca lat 30., a nawet do lat 50. XIX w. Były to rozmaite ostrosłupowe obeliski i aedicule (tu: rodzaj płaskiej kapliczki), stele i nagrobki z sarkofagiem, postumenty z urnami lub szyszakami. Nagrobki klasycystyczne pełne są symbolicznych płaskorzeźb: odwróconych pochodni, czaszek z piszczelami, rąk w uścisku, pojawiają się na nich motyle i symboliczna roślinność: główki makowe, liście palmowe, wieńce laurowe.

W latach 40. pojawił się na cmentarzu neogotyk, stając się stylem dominującym w latach 60. XIX w., z najpopularniejszym typem kamiennego krzyża z maswerkową dekoracją. Po 1850 roku zaczęły się pojawiać na tarnowskim cmentarzu nagrobki historyzujące, wśród których charakterystyczną i typową formą był czworoboczny, smukły obelisk zwieńczony piramidą. Ok. 1870 roku buduje się, powszechne później, wysokie, murowane lub betonowe grobowce rodzinne, według projektów wybitnych miejscowych architektów (K. Polityński, A. J. Stapf, B. Kulka, W. Giżbert Studnicki, E. Okoń); obniżone i w zmodyfikowanej formie budowane są do dzisiaj.

W połowie XIX w. nowym elementem na cmentarzu stały się nagrobki i krzyże żeliwne. Z serii wspaniałych żeliwnych nagrobków elity austriackiej – wdowy po feldmarszałku austriackim Amalii z Rollerów Trapp (kwatera XVII) zmarłej w 1848 roku, kiedyś ze wspaniałą urną, czy generała majora oraz brygadiera Wincentego Colo (kwatera XVII) zmarłego w 1855 roku, kiedyś z wielkim, metrowej wysokości lwem; dochował się w całości jedynie biedermeierowski nagrobek hrabiny Anny von Klebersberg zmarłej w 1847 roku.

Ok. połowy XIX w. pojawiają się na nagrobkach i grobowcach pierwsze sygnatury autorów i, rzecz charakterystyczna, są to wyłącznie warsztaty spoza Tarnowa: kamieniarze A. Stattler, E. Stehlik, F. Hochstim z Krakowa, F.Wenzelis z Białej, bliżej nieznany Platzer. Natomiast w ostatnich dekadach XIX w. działają już rzeźbiarze i kamieniarze miejscowi: Jan Czuba, Paweł Musiał, Piotr Celestyn Kulka, autorzy postumentów i obelisków, coraz bardziej popularnych płyt nagrobnych z pulpitem, typowo polskich figur aniołków z wiankami w ręku, modlących się dzieci, kamiennych krzyży z kotwicami, lub krzyży w formie Drzewa Życia na postumentach lub stylizowanych kopcach kamieni, czy sztucznych skałach.

Historyzujące pomniki przełomu XIX i XX w. to często obiekty monumentalne, jak wielka neoromańska kaplica Sanguszków z 1870 roku, zaprojektowana przez architekta książąt Michała Zajączkowskiego, z sarkofagami autorstwa Antoniego Madeyskiego wewnątrz, czy kaplicowe nagrobki np. Nenczyków (kwatera III), czy Polityńskich (kwatera XIV).

W II połowie XIX w. pojawiły się na cmentarzach galicyjskich odrębne kwatery patriotyczne. W Tarnowie początek dała anonimowa zbiorowa mogiła ofiar Rzezi 1846 roku, pochowanych początkowo w ogóle poza cmentarzem, za płotem cmentarza protestanckiego; w 1863 roku umieszczono obok niej zwłoki powstańców zmarłych z ran w Tarnowie. Później, w 1876 roku wzniesiono przed tymi mogiłami pomnik nad grobem powstańca z 1831 roku, Sybiraka i autora znanych pamiętników, zmarłego w Tarnowie Rufina Piotrowskiego, wreszcie w 1891 roku odsłonięto wielką mogiłę z głazów, zwieńczonych krzyżem, nad grobem owych powstańców styczniowych.

Najstarsza grupa nagrobków od założenia cmentarza do 1875 roku, wg danych inż. Witolda Gryla z 1975 roku, liczy 274 obiekty; z lat 1875 – 1925 zachowało się 1 761 grobów.

W 1986 roku na cmentarzu, zwanym już w XIX w. Starym, znajdowało się 3 911 nagrobków, a w całej historii spoczęło na nim ponad 70 tys. osób.

Na wartość cmentarza i konieczność jego ochrony zwracano uwagę już w latach 80. XIX w. Jednakże przez następne 100 lat postępował proces destrukcji struktury zabytkowej, którą wymieniano na nową, sporadycznie tylko odnawiając pojedyncze zabytki. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu zaczęto kompleksowo ratować zabytki cmentarza środkami miejscowymi. Miejski Zarząd Cmentarzy w latach 1994 – 2011 z wypracowanych środków własnych, Urzędu Miasta Tarnowa, byłego Urzędu Konserwatora Wojewódzkiego w Tarnowie odrestaurował ok. 140 obiektów.

Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem z kwest w latach od 1994 – 2011 poddał renowacji 37 nagrobków.
Według autorskiego pomysłu Miejskiego Zarządu Cmentarzy w Tarnowie zainicjowano przekazywanie opuszczonych grobów z zabytkowymi nagrobkami prywatnym osobom do wykorzystania, w zamian za konserwację.

Na cmentarzu pozostaje blisko 2 000 obiektów objętych ochroną – około 600 z nich oczekuje na konserwację.

Tekst opracował Stanisław Potępa na zlecenie Miejskiego Zarządu Cmentarzy w Tarnowie w 2002 roku